Dementie-onderzoeker Kasper Bormans: ‘Medemenselijkheid is het Beste Medicijn’

Van blaaspijp naar bruggen bouwen: hoe Kasper Bormans pleit voor een radicaal andere kijk op dementie

In een uitgebreid interview met BrightVibes vertelt dementie-expert Kasper Bormans over zijn missie om onze kijk op dementie te veranderen. Van zijn jeugdige streken tot baanbrekend onderzoek: een verhaal over transformatie, hoop en de kracht van menselijke verbinding.

De Gewetenschapper in Verwondering

“Mijn naam is Kasper Bormans. Ik ben ‘gewetenschapper in verwondering’,” vertelt de Belgische onderzoeker met een glimlach. Maar zijn verhaal begint niet in een laboratorium of universiteit. Het begint met een blaaspijp, struiken en een verpleeghuis aan de overkant van de straat.

“Als kleine jongen vond ik het eigenlijk heel leuk om te verstoppen tussen struiken, om met een blaaspijp op oude mensen te schieten. Ik woonde tegenover een verpleeghuis. Dat zijn ideale doelwitten, want die bewegen zich traag vooruit en kunnen het toch nooit vangen.”

Het klinkt als een onschuldige jongensstreek, maar voor Kasper werd het de start van een levensroeping. “Maar misschien is het toch tijd om uit die struiken te kruipen en te kijken wat ik voor die mensen kan terugdoen.”

Een uitzonderlijke wetenschappelijke carrière

Dr. Kasper Bormans (37) uit Leopoldsburg heeft een opmerkelijke wetenschappelijke carrière achter de rug. In 2020 promoveerde hij aan de KU Leuven onder begeleiding van de bekende psychiater Dirk De Wachter, na meer dan tien jaar onderzoek naar communicatietechnieken en het verhogen van levenskwaliteit bij dementie. Momenteel is hij als post-doctoraal onderzoeker verbonden aan de Universiteit Maastricht, waar hij zich sinds 2021 richt op intergenerationeel onderzoek naar de verbetering van de levenskwaliteit van zowel kinderen als kwetsbare ouderen.

Zijn baanbrekende werk werd in 2024 bekroond met de adellijke titel van Baron, toegekend door Koning Filip. Met zijn 37 jaar is hij daarmee de jongste door de koning aangewezen baron van het land.

Dementie: Meer dan geheugenverlies

Vandaag wijdt Kasper zijn leven aan het veranderen van hoe onze samenleving naar dementie kijkt. Na zijn promotieonderzoek bij de bekende psychiater Dirk De Wachter ontdekte hij iets revolutionairs: dementie is veel meer dan geheugenverlies.

“Dementie is meer dan geheugenverlies. Er is ook communicatieverlies,” legt hij uit. “We moeten niet alleen kijken naar de verbindingen tussen hersencellen die wegvallen, maar ook naar de verbindingen tussen mensen.”

Dit inzicht vormde de basis van zijn onderzoek naar wat hij de ‘schaduwbetrokkenen’ noemt – de familie, vrienden en zorgverleners die meeleven met de aandoening. “In afwachting van de wonderpil is de medemens het beste medicijn.”

De oever die bereikbaar blijft

Een van Kaspers meest krachtige metaforen is die van de brug en de oever. “Je begint maar een brug te bouwen als je de oever van de ander kunt zien. En die oever blijft relatief intact.”

Hoe dan? Kasper haalt cijfers uit de reclamewereld aan: “80% van ons gedrag verloopt op basis van gevoel, intuïtie en automatisme, en 20% op basis van verstand en ratio. Dus zelfs als die 20% verdampt, blijven we nog voor 80% overeind.”

Deze ‘gevoelsmens’ – die 80% – is de oever die we kunnen bereiken. Het vraagt alleen andere communicatietechnieken dan we gewend zijn.

Van tsunami naar schommel: een nieuwe beeldvorming

Kasper wil af van het destructieve beeld van dementie als tsunami. “Een tsunami is een belemmerend beeld waarbij we meteen bevriezen in machteloosheid. Dat ontneemt ons alle reden om in actie te komen.”

In plaats daarvan gebruikt hij het beeld van een schommel: “Uitnodigend, altijd anders. Doordat iemand van ritme kan verschillen, kunnen we ook de tijd nemen om dat ritme op te zoeken. En eenmaal we het vinden, kunnen we ervoor kiezen om de ander een duwtje in de rug te geven.”

In de achtertuin van een verpleeghuis waar Kasper regelmatig komt, staat nu een bijzondere schommel – een kunstwerk dat symbool staat voor zijn ‘resonantiemethode’. Het mooiste? “Die schommel staat daar twee dagen en het loopt plots vol met kinderen” van het kinderdagverblijf ernaast, dat nooit eerder op bezoek was gekomen.

Technieken uit onverwachte hoeken

Hier wordt Kaspers benadering pas echt origineel. Hij bestudeerde technieken uit de commerciële wereld en paste ze toe in de zorg – niet om te manipuleren, maar om échte verbinding te maken. “Al die technieken hebben hun nut al bewezen in andere domeinen – lichaamstaal, sociale psychologie en vaak ook de reclamewereld. Maar meestal gebruiken ze die technieken om mensen producten aan te smeren die ze niet nodig hebben. Dan denk ik: kunnen we die technieken niet inzetten om het goede te doen?”

De ja-kamer techniek

Een van zijn meest succesvolle ontdekkingen is de ‘ja-kamer’ of ‘ja-ketting’. “Het idee is eenvoudig: als je erin slaagt om iemand al een aantal keer ja te laten zeggen, liefst luidop voordat je je verzoek doet, is de kans ook groter dat die persoon ja zal zeggen wanneer je je verzoek doet.”

In plaats van te vragen “Heb je zin om te gaan wandelen?” – wat onbewust tot ‘nee’ uitnodigt – begint Kasper anders. Bij het testen van zijn geheugenpaleis-app ging het eerst mis: “Ik vroeg: ‘Ik heb een mobiele applicatie ontwikkeld om de levenskwaliteit van u en betekenisvolle anderen te vergroten.’ Dat ging helemaal de mist in.”

De tweede keer deed hij het anders: “Zijn er mensen die belangrijk zijn in hun leven? Ja. Heb je daar ook foto’s van? Ja. Is dat goed als we daar samen mee aan de slag gaan? Ja.”

Het echo-effect: de kracht van herhalen

Een andere krachtige techniek is het echo-effect – het letterlijk herhalen van wat iemand zegt. Kasper leerde dit van goed opgeleide obers: “Als je op een terras zit en je bestelt een wijntje en een cola, heb je twee soorten obers. De minder opgeleide die zal zeggen ‘oké, komt eraan’ en die lopen weg. De beter opgeleide die zegt ‘wijntje en een cola komt eraan’.”

De kracht van het herhalen ligt in het feit dat mensen zich graag horen weerkaatst in de omgeving. Dat geeft een vertrouwd gevoel en zorgt voor meer verbinding.

Een praktisch voorbeeld uit Kaspers eigen ervaring: “Als iemand zegt ‘Mijn vader denkt dat hij de duiven moet gaan roepen omdat hij dat twintig jaar geleden altijd deed’, dan weerkaats ik de woorden. Ik zeg ‘de duiven, we zullen buiten gaan roepen’. We keken samen even naar de lucht, we roepen en we besluiten dat het niet voor vandaag zal zijn.”

De kracht van kinderen

Een van Kaspers mooiste ontdekkingen is hoe natuurlijk kinderen omgaan met mensen met dementie. Bij een bezoek van basisschoolkinderen aan een verpleeghuis zag hij iets bijzonders gebeuren.

“Een tienjarig meisje vraagt: ‘Waarom wonen jullie hier zo graag?’ Die mensen zeggen: ‘Maar wij wonen hier helemaal niet. We wonen aan de andere kant van het land.’ Het meisje keek me even bedenkelijk aan en ging gewoon verder: ‘Oké, wat is uw lievelingsmuziek?’ En er ontstaat een positief gesprek.”

Later vroeg hij het meisje wat er gebeurde. “Ze zei: ‘Die man zegt iets dat absoluut niet waar is. Wie ben ik om er tegenin te gaan? Dan zou ik toch zijn gevoelswereld kwetsen.'”

Dat wist een kind van tien jaar al – iets wat Kasper de volgende dag moest uitleggen aan toponderzoekers in de Alzheimerwereld.

Intergenerationele magie

“Kinderen beschikken over allerlei positieve kenmerken die wij als samenleving nodig zullen hebben: vrolijkheid, onbevooroordeeldheid en ze zoeken automatisch toenadering,” observeert Kasper.

Het bijzondere aan intergenerationele ontmoetingen is wat hij ‘positief ontzag’ noemt: “Een kind dat een oudere persoon aankijkt, ziet eigenlijk iemand die er al was vóór hij bestond. En in omgekeerde richting ziet de oudere persoon in het gelaat van een kind iemand die er waarschijnlijk nog zal zijn, ook als zijn eigen levenseinde bereikt is. Juist in dat gedeelde besef ontstaat de krachtigste verbinding.”

Een maatschappelijke omwenteling

Kaspers boodschap is uiteindelijk hoopvol en revolutionair: “Dementie is onomkeerbaar, maar de manier waarop we omgaan met die ander kunnen we wel ondersteboven zetten.”

Hij droomt van een samenleving waarin elk kind minstens één positieve, rechtstreekse ervaring heeft met een onbekende oudere persoon. “Op die manier verander je de hele maatschappij, want die kinderen komen aan hun eigen keukentafel met een ander verhaal dan de stereotypen.”

Want in een wereld vol negativiteit over dementie “zijn de positieve verhalen er wel, maar die krijgen onvoldoende aandacht.” De media, merkt hij op, kunnen wel dagelijks negatieve verhalen brengen, maar positieve verhalen over dementie krijgen te weinig ruimte. Verhalen zoals dat van filmmaker Teun Toebes, die met zijn documentaire “Human Forever” eveneens bijdraagt aan een nieuwe kijk op dementiezorg. Tijd om dat te veranderen.

Praktische technieken voor iedereen

Kaspers technieken zijn direct toepasbaar in het dagelijks leven. Hij benadrukt dat het niet gaat om meer tijd besteden, maar om de tijd die je wel hebt beter te benutten.

Lichaamstaal en houding

• Ga op hetzelfde niveau zitten: “Gelijkwaardigheid uitstralen door op dezelfde ooghoogte te komen”
• Vermijd de ‘startblokpositie’: Niet met handen op armleuningen en voeten klaar om weg te springen
• Straal rust uit: “Alles wat het verticale verlaat en horizontaal gaat, geeft een gevoel van rust aan de ander”
• Onderuit zakken in je stoel: “Alsof je juist thuiskomt van een lange werkdag – dat straalt gerust uit”

Communicatietechnieken

• Het gevoel van keuze: “Liever lauw of warm water?” in plaats van “Ga je wassen?”
• Boterham met kaas of hagelslag? in plaats van “Eet je boterham op”
• Gebruik beschrijvingen: “Ik zie dat je aan het wandelen bent” in plaats van vragen waar je naartoe gaat
• Echo-effect toepassen: Herhaal letterlijk wat iemand zegt om verbinding te maken
• Ja-vragen opstellen: Pak een waarheid of beschrijving en zet er een vraagteken achter

Het thermisch evenwicht

Een van Kaspers mooiste metaforen voor ontmoeting: “Als je een ijsblokje in warm water gooit, is het een kwestie van tijd voor die elkaar gaan vinden. Dat heeft tijd nodig, dus dat is ook in elke interactie. Neem die 60 seconden om af te tasten in welk ritme de ander zit en hoe je daar in mee kunt schommelen.”

De spelende houding cultiveren

Kasper realiseert zich nu pas de gemiste kansen met zijn eigen grootouders: “Kaarten spelen levert niks op, maar juist omdat het niks oplevert is het heel verbindend om het te doen.” Het gaat om activiteiten die geen productief doel hebben, maar wel verbinding creëren: samen naar buiten kijken, iets in de wolken herkennen, of gewoon aanwezig zijn zonder agenda.

Casino-technieken voor volhouden

Van de casinowereld leert Kasper hoe mensen volhouden ondanks tegenslagen. “Vat je dag samen in vier woorden: één negatief en drie positief. Dat is de positiviteit ratio.” Ook het eigenaarschap principe werkt: “Door iemand een kleine activiteit te laten toevoegen aan het geheel – zoals samen aardappelen schillen in plaats van kant-en-klare puree geven – is die betrokken en veel meer open voor positieve feedback.”

Wetenschap ten dienste van de samenleving

“Wetenschap zou eigenlijk ten dienste moeten staan van de samenleving,” zegt Kasper. Daarom stopte hij niet bij zijn 400 pagina’s tellende proefschrift, maar vertaalde hij zijn inzichten naar toegankelijke publicaties.

Zijn boeken vormen een complete gids voor betere communicatie bij dementie:

• “Wat Alz?” (2014) – Zijn eerste boek over de kern van communicatie en de kracht van dromen bij dementie
• “Het Spel van de Verbeelding” (2016) – Een verrassend spel dat de verbinding tussen mensen met dementie en hun naasten versterkt
• “Tijd maken voor mensen met dementie” (2020) – Een praktische gids met 52 communicatietechnieken om het contact te verbeteren
• “Schommelen op het ritme van mensen met dementie – De resonantiemethode” (2024) – Zijn nieuwste werk over de resonantiemethode

Daarnaast ontwikkelde hij de mobiele app MemoryHome, gebaseerd op de techniek van geheugenpaleizen, om de communicatietechnieken structureel toe te passen.

Zijn missie is helder: “Ik probeer de oever van de ander zichtbaar te maken en de nabije omgeving aan te sporen om de bruggen te bouwen en te bewandelen naar het mentaal landschap van de ander.”

Het gaat hem niet alleen om betere zorgtechnieken, maar om een fundamentele verandering in hoe onze samenleving naar ouderdom en dementie kijkt. “Dementie wordt vaak voorgesteld als een tsunami die op ons afkomt. Dan denk ik: als je het toch wilt dramatiseren, kun je die tsunami nog eens drie keer zo hoog tekenen, want het heeft ook invloed op de omgeving.”

Meer weten?

Geïnspireerd door Kaspers verhaal? Op zijn website www.kasperbormans.be vind je meer informatie over zijn boeken, workshops en het ‘Spel van de Verbeelding’ dat hij ontwikkelde voor mensen met dementie en hun naasten.

Kasper Bormans toont ons dat echte zorg begint met echte verbinding. En die verbinding? Die is er altijd – we moeten alleen leren hoe we de brug kunnen bouwen.